Trenutna revizija na dan 01:15, 20 maj 2013

35

350

— Obično razlikujemo aktivno stanovništvo ¹, ili stanovništvo ekonomski aktivno ¹, od onog koje se naziva neaktivno stanovništvo ², ili stanovništvo ekonomski neaktivno ². Po pravilu, aktivno stanovništvo sačinjavaju lica koja se bave nekim zanimanjem; pre-ma tome, u tu grupu spadaju, pored lica sa platom ³ ili dohotkom ³, i lica koja za poslove koje obavljaju ne dobijaju stalnu platu, npr. porodični neplaćeni radnici (pomažući članovi porodice) (353-5). Međutim, iz ove kategorije se obično isključuju domaćice ⁴, ili žene koje ostaju kod kuće ⁴, jer se smatra da njihov rad nema profesionalni karakter. Sa ekonomskog stanovništva, neaktivno stanovništvo, koje sačinjavaju sva lica koja nisu uključena u aktivno stanovništvo, često se smatra kao izdržavano ⁵ od strane aktivnog stanovništva (v. 359). Rečju stopa aktivnosti ⁶, ili koeficijent aktivnosti ⁶ stanovništva, označava se odnos broja izdržavanih i broja aktivnih stanovnika.

• 1. Izraz radna snaga u nas se najčešće upotrebljava u istom značenju kao i aktivno stanovništvo. Međutim, u običnom govoru, izraz radna snaga često znači i grupu radnika.
  U Jugoslaviji, u metodologiji popisa stanovništva, odnosno u analizi strukture stanovništva po aktivnosti, upotrebljava se podela na 3 kategorije: aktivna lica, lica sa ličnim prihodima i izdržavana lica. Kao aktivno se smatra svako lice koje obavlja neko zanimanje. Zanimanje se definiše kao vrsta posla koji neko lice obavlja radi sticanja sredstava za život. Pored toga, u aktivna lica razvrstavaju se i lica koja samo privremeno ne obavljaju svoje zanimanje iz različitih razloga (lica na odsluženju vojnog roka, nezaposleni, lica na izdržavanju kazne, bolesna lica), a koja su pre nastupanja pomenutog razloga bila aktivna. Lica sa ličnim prihodom su ona lica koja imaju lične prihode ili na osnovu svog ranijeg rada (lični, starosni i invalidski penzioneri) ili aktivnosti (lični vojni invalidi), odnosno na osnovu rada ili aktivnosti drugog lica (porodični penzioneri), odnosno oni koji imaju prihode po drugom osnovu (rentijeri, primaoci socijalne pomoći, stipendisti itd.). Izdržavana lica nemaju lične prihode i izdržavana su ili od aktivnih ili od lica sa ličnim prihodima. Aktivna lica i lica sa ličnim prihodima spadaju u samostalno stanovništvo. Neaktivno stanovništvo čine lica sa ličnim prihodima i izdržavana lica. U stručnoj literaturi sreću se i termini (aktivno stanovništvo u užem smislu (aktivna lica) i aktivno stanovništvo u širem smislu (aktivna lica i lica sa ličnim prihodima). aktivan, prid. — ima imeničko značenje: pripadnik aktivnog stanovništva.
• 2. neaktivan, prid. — u imeničkom značenju: pripadnik neaktivnog stanovništva.
• 6. Ova stopa se najčešće računa na 100 aktivnih stanovnika. Pored stope aktivnosti, u analizi se često koristi i stopa samostalnog stanovništva (odnos broja izdržavanih i lica koja imaju prihode, tj. lica sa ličnim prihodima i aktivnih lica). U Jugoslaviji, u stručnoj literaturi i u praksi, često se pod stopom aktivnosti stanovništva podrazumeva udeo aktivnih lica u ukupnom stanovništvu. Pravilan termin za pomenuti relativan broj jeste procent (postotak) aktivnih u ukupnom stanovništvu.

351

— Zaposlena lica ¹ jesu lica koja se nalaze u radnom odnosu. Lica bez zaposlenja ², ili nezaposleni ², su lica bez radnog mesta koja stvarno traže zapoislenje ⁴. Među njima se razlikuju mlada lica koja ranije nisu bila zaposlena ⁵ i lica koja su ranije bila zaposlena ⁶.

• 2. Zaposlenost se proučava i na osnovu prijava za zapošljavanje, koje dostavljaju nezaposlena lica, i ponuda za rad, koje daju poslodavci (353-2).
  U Jugoslaviji, nezaposlenost se proučava na osnovu izveštaja koje daju biroi za zapošljavanje. Takođe se razlikuju nezaposleni koji su ranije bili zaposleni od nezaposlenih koji prvi put traže zaposlenje. Delimična zaposlenost i drugi aspekti bavljenja zanimanjem sa punim ili skraćenim radnim vremenom ispituju se najčešće statističkim anketama.
  Deo aktivnog stanovništva, odnosno radne snage, koji se nalazi u radnom odnosu sačinjava zaposleno osoblje, ili zaposlena lica.

352

— Izraz profesionalna podela ¹ stanovništva označava njegovu podelu po zanimanju ², ili pojedinačnom zanimanju lica ². Međutim, dugo su se tako nazivale podele po granama privredne delatnosti (357-1), zasnovane na neprikladnom nazivu — kolektivna zanimanja (357-1*). Danas izraz profesionalna grupa ³ ne označava više skup lica zaposlenih u istoj grani delatnosti već skup lica koja se bave srodnim zanimanjima.

• 2. Ponekad se kaže i pojedinačna delatnost, za razliku od kolektivne delatnosti (357-1). Reč zanat se pretežno upotrebljava za manuelna zanimanja (v. 354-2). U jugoslovenskoj stručnoj literaturi najčešće se razlikuje profesionalna od ekonomske strukture stanovništva. Profesionalna struktura stanovništva se zasniva na ličnim svojstvima pojedinaca, s obzirom na bavljenje konkretnim zanimanjem, odnosno obavljanje određene vrste posla radi sticanja sredstava za život. Ekonomska struktura stanovništva, međutim zasniva se na podeli rada među preduzećima. Svako aktivno lice razvrstava se po grani privredne delatnosti koju obavlja preduzeće. U izvesnom smislu, grana delatnosti mogla bi se smatrati kao »zanimanje« preduzeća.

353

— Na razvrstavanje aktivnog stanovništva (350-1) po zanimanju (352-2), često se nadovezuje razvrstavanje stanovništva po položaju u zanimanju ¹, ili profesionalnom statusu ¹. U skladu s tim, aktivna lica (351-1) se obično dele na ove kategorije: poslodavci ², radnici i službenici ³, samostalni bez radnika ⁴ i porodični neplaćeni radnici ⁵, ili pomažući članovi porodice ⁵. Pomažući članovi porodice su članovi porodice poslodavca ili samostalnog bez radnika, koji učestvuju u poslovima, ali za to ne dobijaju platu. Kao samostalni bez radnika nazivaju se lica koja rade za svoj račun i ne upošljavaju tuđu radnu snagu, ali mogu koristiti rad pomažućih članova porodice. Kombinacijom različitih kriterijuma, kao što su pojedinačno zanimanje (352-2), položaj u zanimanju i zavisnost od grane privredne delatnosti (359-1) mogu se definisati socioprofesionalne grupe ⁶, što omogućava razvrstavanje aktivnih i neaktivnih lica koja sačinjavaju stanovništvo.

• 1. U Jugoslaviji, u kategoriju aktivnih lica spadaju još i članovi radnih zadruga (poljoprivrednih i drugih) i učenici u privredi.
  Izraz profesionalni položaj, koji se često koristi u ovom smislu, treba izbegavati, jer je dvosmislen.

354

— Ima radnika (353-3) koji poslove obavljaju kod kuće, i stoga mogu da rade za više poslodavaca (353-2) ili preduzeća (v. 357-2). Radno osoblje preduzeća (357-2) razvrstava se najčešće u ove dve kategorije: radnici ² (manuelni); službenici ³, koji nisu manuelni radnici. Po stručnoj spremi ⁴, radnici se mogu razvrstati kao: stručni ⁵, ili kvalifikovani radnici ⁵, ili priučeni radnici ⁶; i nekvalifikovani radnici ⁷. Ako učestvuju u proizvodnji, učenici u privredi ⁸ se obično uključuju u aktivno stanovništvo (350-1), ali ne i kada stiču stručno obrazovanje u specijalnim školama.

• 2. Izrazi izvršioci posla i radno osoblje omogućuju nam da obuhvatimo radnike i službenike pod istim nazivom.
• 7. U jugoslovenskoj statistici rada, za kvalifikaciju radnika, odnosno stručnu spremu službenika prihvaćene su sledeće klasifikacije: za radnike — visokokvalifikovani, kvalifikovani, polukvalifikovani, ili priučeni, i nekvalifikovani; za službenike — visoka sprema, viša sprema, srednja i niža stručna i pomoćni službenici. Grupisanje se vrši: a) po formalnim kvalifikacijama (po kvalifikaciji odnosno stručnoj spremi koju je radnik-službenik stekao i za koju poseduje odgovarajući dokument); b) po stvarnim kvalifikacijama (poslu koji radnik — službenik obavlja); c) po kvalifikacijama na osnovu radnog mesta (kod radnika) ili na osnovu sistematizacije (kod službenika).

355

— Zaposleno osoblje u preduzećima (357-2'*) deli se na: više kadrove ¹, niže kadrove ² i poslovođe ³.

• 1. Ovde spadaju: direktori, inženjeri i šefovi službi.
• 2. Nazivaju se i srednji kadrovi.
• 3. Nazivaju se i nadzornici.
  U jugoslovenskoj statistici zaposlenih upotrebljavaju se klasifikacije radnika po kvalifikacijama, odnosno službenika po stručnoj spremi koje su pomenute u tački 354-7.

356

— Među licima koja obrađuju zemlju u svoju korist i koja se zovu poljoprivredni korisnici ¹, razlikuju se: vlasnik — korisnik ², u čijem je vlasništvu zemlja koju obrađuje; zakupac ³, koji sopstvenim sredstvima obrađuje zemlju uzetu pod najam po određenoj ceni, koja se obično isplaćuje u gotovu; i napoličar ³, koji — u za-menu za zemlju i sredstva dobijena od vlasnika — deli sa njim plodove svoga rada (obično napola, odakle i potiče reč). Naziv poljoprivredni radnici ⁴ obuhvata obično sve radnike u poljoprivredi koji nemaju svojstvo korisnika ili porodičnog neplaćenog radnika (355-5).

• 1. Reči zemljoradnik i poljoprivrednik se obično koriste u ovom smislu, međutim one ponekad mogu imati smisao reči radnik u poljoprivredi. Zbog toga se i precizira: zemljoradnik-korisnik, poljoprivredni korisnik.
• 4. Među poljoprivrednim radnicima razlikuju se: stalni poljoprivredni radnici, koji čine osoblje gazdinstva (357-2); poljoprivredni nadničari, koji rade i isplaćuju se na dan; i sezonski poljoprivredni radnici (v. 150-5*), koji se koriste za obavljanje sezonskih poslova. U jugoslovenskoj statistici radne snage, kategorije pomenute u ovom članu se ispituju samo u popisima poljoprivrede. Inače, u popisima stanovništva, u drugim statističkim ispitivanjima, ali i u popisima poljoprivrednih gazdinstava upotrebljava se sledeća podela kategorije poljoprivrednika po položaju: radnici (u društvenom i u privatnom sektoru); samostalni bez radnika (individualni poljoprivredni proizvođači); poslodavci (koji stalno zapošljavaju tuđu radnu snagu) i pomažući članovi porodice.

357

— Aktivno stanovništvo (350-1) se može razvrstavati i po grani privredne delatnosti ¹, ili sektoru privredne delatnosti ¹, u ko-joj obavlja svoje zanimanje (352-2). Ovo razvrstavanje, koje se naziva i razvrstavanje po kolektivnoj delatnosti ¹ (v. 352-2*) za-sniva se prethodno na razvrstavanju preduzeća ² u zavisnosti od uloge koju ona imaju u privredi. U ovom pogledu pridaje se veliki značaj razlikovanju kategorije aktivno poljoprivredno stanovništvo ³ od kategorije aktivno nepoljoprivredno stanovništvo ⁴.

• 1. Dok zanimanje predstavlja individualno svojstvo aktivnog lica i određuje se po vrsti posla koji to lice obavlja, delatnosti se određuju po vrsti proizvoda ili usluga preduzeća, ustanove, radnje, gazdinstva itd. Prema tome, delatnost ne predstavlja svojstvo pojedinca već svojstvo preduzeća, ustanove, itd. gde lice radi. Prilikom razvrstavanja aktivnih lica po delatnosti, uzima se u obzir delatnost pogona gde lice radi, pošto neka preduzeća obavljaju više delatnosti koje mogu biti osnovne ili sporedne. (npr. kombinat). Pored osnovnih i sporednih delatnosti preduzeća, ustanove itd. obavljaju često i niz pomoćnih delatnosti. Lica koja se bave pomoćnim delatnostima, razvrstavaju se po osnovnoj delatnosti preduzeća, ustanove itd. U metodologiji statističkih istraživanja data su detaljna uputstva u pogledu razvrstavanja lica po delatnosti, kao i odgovarajuća klasifikacija za ovo obeležje.

358

— Po izvorima sredstava za život neaktivni (350-2*) se mogu razvrstati kao zavisni ¹, ili izdržavana lica ¹, i nezavisni ², ili samostalna lica ². Zavisno je ono lice koga izdržava (350-5) neko drugo lice — koje se zato zove izdržavalac ³ (v. 111-3). — kao npr. domaćice (350-4) ili izdržavana deca (635-4). Nezavisno je ono lice koje raspolaže sopstvenim sredstvima dovoljnim za život. Među nezavisnima razlikuju se: rentijeri ⁴, koji žive od plodova svoje imovine; penzioneri ⁵, čija sredstva potiču od ranijeg aktivnog rada, i uživaoci pomoći ⁶, tj. lica bez imovine i bez izdržavaoca, kojima zajednica dodeljuje novčanu pomoć da bi mogla da žive. Izraz nesposobni ⁷ obično označava lica koja nisu sposobna da rade.

• 2. U jugoslovenskoj literaturi i praksi nazivaju se i lica sa ličnim prihodima (v. 350-1*).
• 3. U jugoslovenskoj literaturi razlikuju se: lični ili starosni penzioneri — aktivini osiguranici koji uživaju penziju od sopstvenog aktivnog rada, porodični penzioneri — članovi uže porodice preminulog aktivnog osiguranika koji uživaju penziju od njegovog rada; i invalidski penzioneri — aktivni osiguranici koji su zbog svoje invalidnosti penzionisani sa smanjenim radnim stažom i nižom starosnom granicom.

359

— Izdržavana lica (358-1) mogu biti povezana sa nekom granom privredne delatnosti (357-1) preko svog izdržavaoca (358-3). Stanovništvo jedne zemlje može se razvrstavati i na osnovu privrednog sektora koji mu obezbeđuje sredstva za život, i to kao stanovništvo koje živi od¹ . . ., ili — koje zavisi od ¹ .. ., neke grane privredne delatnosti. Tako npr. definišemo stanovništvo koje živi od poljoprivrede²; izraz poljoprivredno stanovništvo ² ima obično isti. smisao, ali može da bude i sinonim za aktivno poljoprivredno stanovništvo) (357-3). Preostali deo stanovništva nazivamo nepoljoprivredno stanovništvo ³.

• 2. Nikako se ne smeju mešati izrazi poljoprivredno stanovništvo i seosko stanovništvo (311-3).

360

— Nemoćna lica ¹ su ponekad — prilikom popisa — predmet posebne pažnje. Razvrstavaju se po stepenu nemoći ², ili urođene mane ², ukoliko to dopuštaju prikupljena obaveštenja. Razlikuje se obično nemoć fizičke prirode ³ (npr. slepilo, gluvonemost) od nemoći mentalne prirode ⁴ (npr. idiotizam, ludilo).

361

— Kada se proučava aktivnost ¹ (v. 350) lica, onda to proučavanje obuhvata: a) godine kada su počela svoju aktivnost ², ili godine stupanja na rad ²; i b) godine prestanka aktivnosti ³. Ove granice omeđavaju njihov aktivni život ⁴, ili radni period života ⁴. Ponekad se slično očekivanom trajanju života (433-3), računa očekivano trajanje aktivnog života ⁵ lica određenog pola i određenih godina starosti, što znači prosečno trajanje perioda u kome će se ova lica baviti aktivnim zanimanjem, pod datim uslovima stupanja u aktiv-ni život, prestanka aktivnosti i smrtnosti.

• 4. Ponekad se, kao sinonim, netačno upotrebljava izraz profesionalni život.

* * *