Trenutna revizija na dan 01:15, 20 maj 2013

Demografske statistike

20

201

— U demografskoj statistici (102-2) razlikuju se statistike stanja stanovništva ¹ i statistike kretanja stanovništva ², ili vitalna statistika ². Prve posmatraju stanovništvo statički, u jednom određenom trenutku, i obuhvataju uglavnom konkretne statističke jedinice (110-1), lica, domaćinstva, itd. Druge prate stalne promene kod stanovništva, u toku izvesnog perioda, a koje se uglavnom odnose na apstraktne statističke jedinice, kao što su demografski događaji ³, ili vitalni događaji ³ (rođenja, umiranja venčanja, pro-mena boravka itd.); na osnovu njihovih podataka proučava se razvitak stanovništva ⁴, koji se ponekad naziva i dinamika stanovništva ⁴. Glavni izvori podataka o stanju stanovništva ⁵ obično su popisi (v. 202). Statistike građanskog stanja (v. 211-6), ili vitalna statistika, ili statistika prirodnog kretanja stanovništvapružaju najvažnije podatke o kretanju stanovništva ⁶ (v. 701). Ipak, te statistike se odnose samo na prirodno kretanje ⁷ stanovništva, tj. na promene koje se dešavaju u jednom osnovnom skupu, ne uzimajući u obzir delovanje razmene sa stanovništvom drugih područja (v. 803-1). Statistike preseljavanja, ili statistike migracija, (v. 804-1) treba da budu, takođe, obuhvaćene u okviru statistika kretanja stanovništva.

• 6. U demografiji, kretanje je često sinonim za izraz promena, bilo da je reč o promeni položaja u prostoru (v. migraciono kretanje — 801-1) ili o promeni veličine (broja stanovnika) u vremenu. U ovom drugom smislu, ovaj izraz se koristi kada se govori o kretanju rođenja, umiranja itd. (v. 150). U izrazu opšte kretanje stanovništva, pridev opšte označava da se sva kretanja ove vrste uzimaju u obzir, što izrazu opšte kretanje daje značenje potpuno različito od onog iz tačke 150-2.

202

— Popisi stanovništva ¹, ili utvrđivanje broja (prebrojavanje) stanovnika ¹, vrše se da bi se prikupila obaveštenja o stanju stanovništva (v. 201-5) u jednom određenom trenutku. Najčešće se događa da se istovremeno popisuju svi stanovnici jedne zemlje: tada se kaže da se vrši opšti popis ². Ali dešava se, takođe, da se popisne radnje ograniče na jednu kategoriju stanovništva ili na jedan deo teritorije; to se naziva delimični popis ³. U svakom slučaju reč popis podrazumeva sve obuhvatne radnje ⁴, tj. one kojima se prikupljaju obaveštenja o svim pojedinim licima koja sačinjavaju ispitivano stanovništvo ili izučavanu kategoriju stanovništva. Pre-ma tome, ne treba mešati delimične popise s anketama putem odabiranja uzorka ⁵, anketama na osnovu uzorka ⁵ (v. 160). Da bi se neki popisni ili anketni metod ispitao (v. 203-4), ponekad se organizuju probni popisi ⁶, ili prethodni popisi ⁶, ili prethodne ankete ⁶.

• 1. popis, m. — popisati, gl. — popisivač, m. — popisni, prid.; utvrđivanje broja stanovništva, prebrojavanje, sr; međupopisni period: period između dva popisa.
  Savremeno utvrđivanje broja stanovništva (prebrojavanje) odgovara onome što se nekada zvalo prebrojavanje glava (popisivanje glava — v. 110-2). Tada se kao utvrđivanje broja stanovnika računala svaka procena — čak vrlo neprecizna — koja se u većoj ili manjoj meri zasnivala na nekom računanju (203-2) ili prebrojavanju (203-1). Utvrđivanje broja stanovnika moglo se vršiti na primer, na osnovu računanja krštenja (v. 211-3*) ili pogreba (v. 211-5*), registrovanih u toku izvesnog broja godina, ili na osnovu prebrojavanja ognjišta (110-3).

203

— Prebrojavanje ¹ je radnja koja ima za cilj dobijanje ukupnog broja. Međutim, ono nije isto što i obično računanje ², pošto uz prebrojavanje obično dolazi izrada nekog spiska ³. Reč anketa ⁴ označava skup operacija sa specijalno ograničenim ciljem (npr. anketa o smrtnosti, o zaposlenosti), ali može imati i mnogo šire značenje (v. 202-5). Izrazom ankete na terenu ⁵ ponekad se označavaju ankete u kojima se obaveštenja dobijaju neposrednim ispitivanjem ⁶. U anketama preko pošte ⁷, ili dopisnim putem ⁷, upitnik se preko pošte dostavlja anketiranim licima (204-1), koja se umoljavaju da ga ispune i vrate. U popisima (202-1*), koristi se i samopopisivanje ⁸, tj. takav postupak kada popisnice popunjavanju sama popisana lica (204-1).

• 1. prebrojavanje, sr. — prebrojavati, gl.
• 2. računanje, sr. — računati, gl.
• 3. anketa, ž. — anketirati, gl. — anketiran, prid.

204

— Popisana ¹, ili anketirana lica ¹, ili ispitanici ¹, jesu lica koja su predmet popisivanja (202-1*) ili anketiranja (203-4). Lica koja rade na prikupljanju (130-4'*) podataka od anketiranih lica nazivaju se popisivači ², ili anketari ². Popisivači obično rade pod rukovodstvom kontrolora ³, ili inspektora ³, ili instruktora ³ u popisu. Opštim popisom (202-2) obično rukovodi najviša statistička ustanova ⁴ zemlje, koja se može zvati statistički biro ⁴, statistički ured ⁴, statistički zavod ⁴, i biti, eventualno, bliže određen kao centralni, nacionalni, savezni itd.

205

— Popisi su po pravilu obavezni ¹. Ipak se, u klasifikacijama mnogih obeležja, predviđa rubrika, odnosno modalitet bez odgovora (230-8), gde se svrstavaju oni slučajevi kod kojih nisu dobijena tražena obaveštenja. U izvesnim neobaveznim anketama ² (v. 203-4) činjenica nedostajanja odgovora ³, ili bez odgovora ³, može imati veliki značaj. To je naročito slučaj kod anketa preko pošte (203-7), kod kojih se često mora pribegavati opomenama ⁴ preko pošte ili po-setama kod kuće. Neodazivanje nekih lica na anketu, tj pojava lica koja nisu dala odgovor ⁵ može biti posledica njihovog odbijanja ⁶ da učestvuju u anketi ili njihove odsutnosti ⁷ prilikom posete anketara (204-2).

206

— Tiskanice ¹ koje se upotrebljavaju prilikom prikupljanja demografskih podataka imaju različite nazive. Opšti naziv obrazac ¹ retko se upotrebljava u demografiji; najčešće se to naziva listić ² (207-1 i 211-7) — ako su tiskanice malog formata, ili list ² (v. 207-4) — ako su većih dimenzija. Ovi obrasci su najčešće u obliku upitnika ³. Njih ponekad ispunjavaju ⁴ sama zainteresovana lica. U drugim slučajevima zvanična lica u njih upisuju izjave ⁵ ispitivanih, ili obaveštenja ⁶, koja oni snimaju ⁷ iz dokumenata koji nisu ustanovljeni isključivo u statističke svrhe.

207

— U popisima stanovništva upotrebljavaju se različite vrste obrazaca (206-1), kao što su: a) popisnica ¹, ili individualni listić ¹, koji sadrži podatke za svakog stanovnika; b) List za domaćinstvo ² — sa podacima za svakog člana domaćinstva, kao i za domaćinstvo (10-3); i c) poimenični spisak ³, u koji popisivač (204-2) upisuje redom sva lica koja popisuje, sa njihovim podacima. Prilikom popisa stanovništva, za kolektivna domaćinstva (310-7*) često se upotrebljavaju posebni obrasci koji služe istovremeno kao list za domaćinstvo ove posebne kategorije, i nazivaju se list za kolektivna domaćinstva ⁴, ili rekapitulativni list ⁴.

• 2. List o stanu služi za popisivanje svih lica koja stanuju u istom stanu, kao i za dobijanje karakteristika o stanu, itd. List o zgradi služi za izradu spiska stanova u zgradi sa više stanova (120-1*).
• 3. Pored ovog poimeničnog spiska, u Jugoslaviji se u popisu koristi i tzv. kontrolnik za sva domaćinstva jednog popisnog kruga, u koji se upisuje svako lice na koje se vodi domaćinstvo u okviru tog popisnog kruga. U nekim zemljama (npr. u Francuskoj) izrađuju se poimenični spiskovi za sve stanovnike opštine. Ovi spiskovi se izrađuju â posteriori na osnovu popisnih podataka. U našoj zemlji, za sve stanovništvo opština, koje je starije od 18 godina i koje ima biračko pravo, izrađuju se tzv. poimenični birački spiskovi, itd.

* * *