Trenutna revizija na dan 01:15, 20 maj 2013

Stanje stanovništva

30

301

— Proučavanje stanja stanovništva (201-5) podrazumeva prostorno određivanje naseljenosti ¹ (v. 815-6*) i sastava, odnosno strukture (144-4) stanovništva. Stanovništvo (101-3) živi na izvesnoj teritoriji ². Pod nazivom teritorijalna podela ³, ili geografska podela ³, ili prostorna podela ³, proučava se način na koji je stanovništvo na toj teritoriji raspoređeno.

302

— Teritorija (301-2) na kojoj stanovništvo živi može biti podeljena po različitim kriterijumima. Obrada demografsko-statističkih podataka vrši se po političko-administrativnoj podeli ², ili jedinicama ² (v. 303); no, uzima se u obzir i podela stanovništva po oblastima ³, demografskim zonama ⁴, ili rejonima ⁴, koji se definišu po geografskim, ekonomskim, demografskim ili sociološkim kriterijumima. Izrazi oblast, zona i region mogu se, uostalom, upotrebiti za teritorije različite veličine. Tako se izraz prirodna oblast ⁵ često koristi da označi geografsku jedinicu, ali može da označi i klimatsku zonu. Teritorija jedne države (305-3) može da bude podeljena na ekonomske oblasti ⁶. Ove oblasti često obuhvataju više političko-teritorijalnih ili geografskih jedinica, ali granice tih oblasti se ne podudaraju sa političko-teritorijalnom podelom. Prirodno područje ⁷ označava, u ekologiji čoveka (103-5), teritoriju na kojoj je raspoređena grupa stanovništva koja se odlikuje izvesnim osobi-nama.

• 2. U jugoslovenskoj demografskoj statistici podaci se obrađuju po političko-teritorijalnoj podeli koja je bila na snazi u vreme popisa. Međutim, da bi se omogućilo preračunavanje podataka na svaku drugu političko-teritorijalnu podelu, osnovni podaci se obrađuju i publikuju i po najmanjim geografskim jedinicama, tj. po naseljima (kojih ima oko 28.000).
• 4. U Jugoslaviji, podela cele teritorije na rejone vršena je za različite potrebe. Tako se shema stalnih rejona za demografska istraživanja (izrađena u Centru za demografska istraživanja Instituta društvenih nauka u Beogradu) zasniva na primeni kombinovanih kriterijuma: homogenosti rejona po demografskim i nekim dragim karakteristikama, primeni funkcionalnog principa, itd. Pored navedene, u Jugoslaviji se koriste i druge sheme, kao npr.: sheme poljoprivrednih rejona, sheme ekonomskih rejona, itd.

303

— U Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji, političko-teritorijalna podela*1 obuhvata 6 socijalističkih republika*2, 2 autonomne socijalističke pokrajine*3 i veći broj opština*4.

• 1. Izraz političko-teritorijalna podela upotrebljava se u Jugoslaviji od Ustavnog zakona 1953, tačnije od Opšteg zakona o narodnim odborima od 1952. godine 2, 3, 4. »Opština, srez, okrug i druga područja narodnih odbora nazivali su se do 1963. godine administrativno-teritorijalnim jedinicama a od tada političko-teritorijalnim jedinicama. Ove razlike izražavaju uvođenje tzv. komunalnog sistema i, tačnije, jasnu orijentaciju i pojavu samoupravnog sistema lokalnih zajednica. Danas, kada Ustav SFRJ proglašava da opštine čine osnovne samoupravne društvene političke zajednice, razumljivo je što tome odgovara politička i teritorijalna podela«, (»Mala Politička Enciklopedija«, str. 891). U statističkoj terminologiji, opština, srez, autonomna pokrajina, republika i federacija obuhvaćeni su pod opštim terminom društveno-politička zajednica. Teritorija sadašnjih opština znatno je veća nego ranije, pa je stoga i broj opština danas znatno manji. Tako. npr., po statističkim podacima, u 1953. godini u Jugoslaviji je bilo 239 gradskih i 3.904 ostalih opština (na seoskom i mešovitom području), a januara 1969. godine bilo je ukupno 500 opština. U ranijoj administrativno-teritorijalnoj podeli, odnosno kasnije u političko-teritorijalnoj podeli, zna-čajnu ulogu imali su i srezovi. Pomenute promene u veličini teritorije opština usko su povezane sa uvođenjem komunalnog sistema, tj. sa ostvarivanjem ustavne koncepcije o opštini kao osnovnoj društveno-političkoj zajednici u sistemu samoupravljanja. Demografsko-statistički podaci iskazuju se po podeli koja je važila u vreme popisa ili drugog ispitivanja. Postoji potreba za podacima i po manjim teritorijalnim jedinicama, kao što su mesne zajednice, stambene zajednice itd. Zbog toga se često najosnovniji podaci obrađuju i po pomenutim najmanjim teritorijalnim jedinicama, obično zajedno sa obradom statističkog materijala po naseljima.

304

— Za stanovništvo se kaže da je: a) stalno ¹ — kada mu je prebivalište (101-4*) stalno; b) nomadsko ² — kada neprestano menja mesto boravka; i c) polu-nomadsko ³ — kada samo jedan deo godine živi u stalnom prebivalištu. U nekim zemljama izvesni delovi teritorije proglašeni su kao rezervati ⁴ u kojima grupe stanovništva na niskom stupnju razvitka mogu da žive po običajima svojih predaka.

• 1. stalan, prid. — stalnost, ž.
• 2. nomad, m. — nomadski, prid. ž. — nomadski način života

305

— Reč zemlja ¹ označava teritoriju (301-2); reč nacija ² — skup lica istorijski povezanih zajedničkih jezikom, kulturom, ekonomskim životom i koja po pravilu žive na istoj teritoriji; a reč država ³ — političku celinu. Kada postoji uska veza među značenjima reči zemlja, nacija i država, ti pojmovi se prilikom upotrebe često mešaju. Od države u prethodnom smislu, tj. suverene države ³, treba razlikovati državu ⁵ koja ulazi u sastav federalne države ⁴, koja može da zadrži izvesnu zakonodavnu autonomiju, ali više ne uživa političku nezavisnost. Reč teritorija ⁶ ima ponekad značenje blisko državi; u tom slučaju taj izraz se primenjuje na bivše kolonijalne oblasti kojima je u nedavnoj prošlosti priznata nepotpuna ili potpuna nezavisnost; u tom smislu razlikuju se autonomne teritorije ⁷ i teritorije koje nisu autonomne ⁸.

• 2. nacija, ž. — nacionalan, prid.
• 5. Federacija ima raznih, ali je ovog tipa države osnovni oblik politička i društveno-pravna federacija. U političkim naukama se federacija izdvaja kao najviši stupanj i oblik federalizma i utvrđuju se razlike federacije i ostalih oblika, kao što su: konfederacija, liga država, »savez« itd. Federacija je zajednica i ona je subjekt međunarodnih odnosa i međunarodnog prava.
  Po Ustavu SFRJ, federacija se definiše kao društveno-politička zajednica naroda (narodnosti) i radnog naroda Jugoslavije. U jugoslovenskoj terminologiji, kao sinonim za federaciju — zajednicu naroda i građana, upotrebljava se njen ustavni naziv i njeno zvanično ime — Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija — dok se u političkoj teoriji za ovaj pojam federacije upotrebljava nemački termin »savezna država«.

306

— Reč naselje ¹, ili mesto ¹, može se primeniti na svaki kompaktni skup stambenih zgrada, bez obzira na njihovu veličinu. Zaselak ² je seosko -naselje (306-3) koje sačinjava mala grupa kuća. Selo ³ je značajnije seosko naselje gde se javlja izvesna ekonomska diferencijacija. Rečju grad ⁴ naziva se zajednica u čijem životu poljoprivredne delatnosti nisu značajnije zastupljene. Ovaj kriterijum, primenjen na naselja, omogućava da se jasno razluče seoska naselja ³ i gradska naselja ⁴. Grad koji je sedište vlade jedne države naziva se glavni grad ⁵. Glavno naselje određene političko-teritorijalne jedinice (302-1) naziva se sedište ⁶ te jedinice. Podela velikih gradova na manje delove ⁷ sprovedena je administrativnim putem pod različitim nazivima.

• 1. U jugoslovenskoj statistici je prihvaćena sledeća definicija naselja: »Naselje je posebna antropogeografska teritorijalna jedinica posebnog imena bez obzira na broj kuća«. Tri osnovna elementa definicije naselja jesu: stanovništvo, teritorija i ime (naziv) naselja. Broj kuća je uključen u definiciju da bi se otklonilo eventualno kolebanje u pogledu malih antropogeografskih jedinica sa svega nekoliko kuća, koje se takođe smatraju naseljima ako u pogledu stanovništva i teritorije predstavljaju izdvojene celine koje imaju i svoje ime. Delovi naselja (zaseoci, mahale, majuri, usamljene kuće i slično), koji se ponekad nazivaju nesamostalnim naseljima, ne ispunjavaju sve uslove definicije za samostalno naselje, pošto ne predstavljaju izdvojene celine. Međutim, svojim razvojem delovi naselja mogu se osamostaliti i postati samostalna naselja. S druge strane, promene koje su uslovljene ekonomskim i socijalnim razvojem mogu dovesti do udruživanja više naselja u jedno itd. 3-4. Definisanje grada predstavlja znatnu teškoću. To se može učiniti na osnovu raznih kriterijuma. Ipak, kao jedan od osnovnih kriterijuma prilikom određivanja gradova može se uzeti podela stanovništva na seosko i gradsko. Međutim, podela naselja i stanovništva na seosko i gradsko predstavlja poseban problem u statistici stanovništva i naselja. Zbog primene različitih kriterijuma, podaci često nisu upore-divi ako se uzimaju različiti periodi. Još je manja uporedivost kada se vrše analize u međunarodnim razmerama. Ako se razmotre definicije grada u 50 zemalja (v. United Nations, Studies and Methods, Handbook of Population Census Methods, vol. III, New York 1959, Series F., № 3, Rev. 1), zapaža se da se one, uglavnom, zasnivaju na nekoliko različitih kriterijuma. Naime, kao grad se smatra: a) svako područje koje je određeno samom administrativno-teritorijalnom podelom, važećom u datoj zemlji (administrativni kriterijum); b) svako naselje koje ima određen broj stanovnika (demografski kriterijum); c) svako područje koje ima poseban tip mesne samouprave; d) naselja koja imaju gradske karakteristike; i e) naselja koja se mogu razvrstati kao gradska po pretežnoj ekonomskoj delatnosti (procenat nepoljoprivrednog stanovništva). Za potrebe demografije i statistike o stanovništvu, za poređenja u vremenu kao i za među-narodne komparacije, podesan je jednostavan demografski kriterijum koji se zasniva na broju stanovnika u naselju. U nekim zemljama, diferencijacija se ne vrši na osnovu naselja kao najmanjih teritorijalnih jedinica, već na osnovu opština. Pomenuti princip je primenljiv samo u onim zemljama koje imaju sistem manjih opština. U jugoslovenskoj statistici takođe su primenjivane različite definicije. Slično se praktikuje i danas, mada noviji kriterijumi za razvrstavanje uglavnom polaze od naselja kao teritorijalne jedinice. Međutim, kod nas se često upotrebljava i pojam gradskog područja koje sadrži više samostalnih naselja. Analitičke definicije koje se zasnivaju na kombinovanjem kriterijumima (npr. broj stanovnika i procent nepoljoprivrednog stanovništva u naselju) polaze od naselja, i po njima se često stanovništvo i naselja dele na gradsko, mešovito i seosko. Kada se ukupno stanovništvo posmatra po dihotomnoj podeli selo-grad, onda se stanovništvo mešovitih naselja razvrstava u seosko stanovništvo.
• 7. Delovi grada ponekad nose naziv četvrti, sekcije, rejoni itd. Neki veći gradovi u Jugoslaviji podeljeni su na više opština. Za naša seoska i gradska naselja su značajne mesne zajednice (kao samoupravne zajednice), preko kojih građani neposredno ostvaruju samoupravljanje-u oblasti onih delatnosti koje neposredno služe zadovoljavanju potreba radnih ljudi i njihovih porodica. U gradovima poseban značaj imale su stambene zajednice.

307

— Gradska naselja (306-4) se često razvijaju integracijom mesta sa kojima se dodiruju i koja postepeno gube svoju funkcionalnu autonomiju, ali zadržavaju administrativnu. Ovaj proces dovodi do stvaranja naselja koja su sastavljena od više opština ¹ koja, kada je reč o velikim naseljima, obično imaju gradsko jezgro ² — sa upravnom ulogom, i okolinu ³, ili predgrađa ³ — sa specijalizovanim funkcijama. Konurbacija ⁴ (skup gradskih naselja) je, nasuprot ovome, organska celina više naselja, od kojih je svako sačuvalo svoju individualnost te predstavljaju odgovarajući broj jedinica organizovanog gradskog života.

• 3. okolina, ž. — predgrađe, sr. — prigradski, prid.

* * *